Polska na tle Europy cz. 12
Samych wybrzeży czarnomorskich Polska nigdy ściśle nie opanowała, gdyż nie mogła ich utrzymać wobec dalekiej i trudnej komunikacji, a zresztą dzielił ją od morza pas „Dzikich Pól”, niezamieszkałych stepów. Wreszcie czwarta droga ekspansji polskiej otwierała się w kierunku południowo-zachodnim na Śląsk i do dzisiejszego wojew. krakowskiego, które w bardzo prędkim czasie zostało opanowane i stało się drugim ośrodkiem państwa.
W późniejszych czasach Polska posunęła się bardziej na wschód, a na zachodzie podlegała germanizacji, odbywającej się w najlepsze jeszcze za czasów Rzeczypospolitej, gdyż komunikacja Wielkopolski z Mazowszem była utrudniona przez jeziora Kujaw, które, jak gdyby plecami, odwracały ten obszar od reszty Polski i oddawały go pod przeważające wpływy niemieckie.
Teraz jeszcze jedno pytanie: dlaczego Polska odegrała większą rolę w dziejach niż Litwa? Litwa, której kolebka była odgrodzona od południa przez pojezierze, zatrzymała się do XII w. w swej ekspansji na zachód na wcięciu Niemna, zresztą była zbyt odległa od ognisk cywilizacyjnych; w XIII – XIV wieku stała jeszcze na bardzo niskim stadium kulturalnym i dopiero po zlaniu się z Polską nabrała znaczenia. Unia polsko-litewska miała swój wyraz w spójności hydrograficznej Wisły z sąsiednimi rzekami od wschodu.